کشورهای آفریقایی و توسعه سیاست “بازنشستگی مشارکتی” برای گروههای کمدرآمد و با پوشش دشوار/ از اجرای طرحهای اختیاری و داوطلبانه تا اجباری
گسترش پوشش بیمه های اجتماعی موضوعی کلیدی برای اتحادیه بین المللی تامین اجتماعی (ISSA) و اعضای آن است و یکی از اولویت های اصلی ایسا برای دوره سه ساله ۲۰۲۵-۲۰۲۳ با تاکید ویژه بر نوآوریها و استراتژیها برای گسترش طرح های بیمه های اجتماعی مشارکتی به خویش فرمایان، کارگران بخش خصوصی، کارگران مهاجر و سایر گروه های با پوشش دشوار به شمار می رود.
به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل صندوق بازنشستگی کشوری، اتحادیه بین المللی تامین اجتماعی (ISSA) اخیرا گزارشی درخصوص اصلاحات اجرا شده درکشورهای آفریقایی منتشر کرده که براساس آن مشخص شده است که در طول سه سال گذشته؛ چندین کشور آفریقایی، نظام های بیمه های اجتماعی خود را اصلاح کرده اند تا پوشش مستمری بازنشستگی به گروه های با دسترسی دشوار را گسترش دهند.
از جمله این کشورها ساحل عاج، مصر، مراکش، نیجریه و زامبیا است که در ادامه این گزارش به آن ها پرداخته شده است.
بخش مهمی از جمعیت جهان تاکنون به پوشش بیمه های اجتماعی دسترسی ندارند و سازمان بین المللی کار (ILO) نیز تخمین زده است که تنها ۱۷.۴درصد از جمعیت منطقه آفریقا به طور موثر تحت پوشش حداقل یک مزیت حمایت اجتماعی هستند و سالمندانی که مستمری دریافت می کنند نیز دارای نرخ پوشش کمی بالاتر یعنی ۲۷.۱ درصد هستند.
نداشتن پوشش بیمه ای به وضعیت شغلی فرد وابسته است. نظام های بیمه های اجتماعی اغلب برای کارکنان تمام وقت شهری طراحی شده اند. بسیاری از نظام ها؛ کارگران دارای شغل نیمه وقت، موقت، کشاورزی، خویش فرمایی و غیررسمی را پوشش نمی دهند و یا اینکه فقط تاحدی آنها را پوشش می دهند. در پوشش این گروه ها در نظام های مشارکتی مرتبط با استخدام مانند نظام های بیمه های اجتماعی یا مسئولیت کارفرما مشکلات خاصی وجود دارد؛ به عنوان مثال، از ۵۰ کشور آفریقایی مورد بررسی توسط ISSA و سازمان های بیمه های اجتماعی ایالات متحده در سال ۲۰۱۹، ۴۷ کشور دارای طرح های بازنشستگی مشارکتی بوده اند که از این تعداد، ۳۲ درصد فاقد پوشش خویش فرمایی، ۲۸ درصد دارای پوشش اجباری، ۳۸ درصد دارای پوشش داوطلبانه و ۲ درصد نیز دارای پوشش خویش فرمایی خاص بوده اند.
گروه های با دسترسی دشوار علاوه بر چالش های قانونی؛ اغلب با موانع عملی برای پوشش مواجه هستند که از این موارد میتوان به درآمد کم یا ناپایدار، فقدان رابطه رسمی کارفرما و کارمند، تغییر مکرر شغل یا محل کار و سایر موانع مانند داشتن علم، موانع زبانی، فقدان مدارک شناسایی رسمی، عدم دسترسی مستقیم و دسترسی ناکافی به خدمات مالی اشاره کرد.
سطوح بالای ناامنی درآمدی و فقری که این گروه ها با آنها مواجه هستند، اهمیت پوشش بیمه های اجتماعی را دوچندان کرده است.
“ساحل عاج“ و ایجاد نظام ویژه جدید برای کارگران خویش فرما و غیررسمی
ساحل عاج در مارس ۲۰۲۰ اصلاحات قابل توجهی در نظام حمایت اجتماعی خود با گسترش پوشش بیمه اجباری به کارگران خویش فرما و غیررسمی انجام داد. این کشور بهمنظور رسیدن به ۵۰ درصد پوشش حمایت اجتماعی تا سال ۲۰۵۰ به عنوان بخشی از استراتژی خود، یک طرح تامین اجتماعی ویژه برای کارگران خویشفرما ایجاد کرد.
این طرح اجباری توسط موسسه بیمه اجتماعی- صندوق بیمه اجتماعی ملی اداره می شود و به کارگران خویشفرما و غیررسمی؛ بسته مزایای جامع سالمندی، مزایای بازماندگان و همچنین مزایای موقت برای زایمان، بیماری و صدمات ناشی از کار ارائه می دهد. مشارکت کنندگان در طرح، بسته به نوع فعالیت شغلی خود ملزم به مشارکت ۱۲درصدی از درآمدهای محدوده ۳۰ هزار تا ۱۸۰ هزار فرانک CFA (کشورهای آفریقای غربی ((XOF) هستند. افزون بر آن، افراد با درآمد بالاتر از ۱۸۰ هزار فرانک CFAبه صورت خودکار در یک طرح تکمیلی ثبت نام می شوند و ۹ درصد درآمد بالاتر از این آستانه را پرداخت می کنند.
طرح تامین اجتماعی ویژه کارگران خویش فرما، مستمری محاسبه شده ای براساس یک روش امتیازدهی در سن۶۰ سالگی ارائه می دهد و درصورت فوت شخص بهعنوان مستمری بازماندگان پرداخت می شود. چنانچه فرد بیمه شده در صندوق تکمیلی مشارکت کرده باشد، میزان مبلغ مستمری سالمندی دو برابر خواهد شد.
“مصر“ پوشش بیمه های اجتماعی اجباری را به گروههای جدیدی از کارگران گسترش می دهد
دولت مصر در ژانویه ۲۰۲۰ برای بهبود پایدار پوشش حمایت اجتماعی، قانون شماره ۱۴۸ مربوط به سال ۲۰۱۹ را اجرایی کرد و تغییرات گسترده ای در نظام بیمه اجتماعی این کشور توسط سازمان بیمه اجتماعی ملی (NOSI) ایجاد کرد. قانون جدید؛ پوشش اجباری برای سالمندان، ازکارافتادگان و بازماندگان را به ۱۰ گروه جدید کارگران ازجمله کارگران فصلی، کارگران غیرقانونی، کارگران خانگی و کارفرمایان کسب و کارهای کوچک گسترش داد.
افراد خویش فرما گروه هایی متفاوت با سطوح درآمدی مختلف هستند و قانون؛ برای هر گروه از این افراد، دسته بندی های پرداختی متفاوتی را تعیین کرده است. درحالیکه نرخ مشارکت در مصر برای تمام افراد خویش فرما ۲۱ درصد درنظر گرفته شده است، فرد بیمهشده می تواند یک محدوده درآمدی بیمه شدنی را انتخاب کند. گروه های جدید کارگران پس از تکمیل ۱۲۰ ماه مشارکت (افزایش به ۱۸۰ ماه در سال ۲۰۲۵)، از یک مزایای معین (DB) سالمندی ۲.۲۲ درصد میانگین درآمد دوره زندگی برای هر سال پوشش، بهره مند خواهند شد و آنها می توانند درصورت تمایل، بازنشستگی پیش از موعد یا معوق را انتخاب کنند.
“مراکش“ و اجرای تدریجی پوشش بازنشستگی اجباری برای کارگران خویش فرما و فاقد حقوق
دولت مراکش در جولای ۲۰۲۱ قانونی تصویب کرد تا مزایای سالمندی و بازماندگی را به افراد خویش فرما و فاقد حقوق در مشاغل آزاد تعمیم دهد. این طرح براساس گروه بندی شغلی کارگران با هدف پوشش کامل تا سال ۲۰۲۵ به صورت مرحله ای اجرا می شود. درطول دوره انتقالی، هرگروه به تدریج دارای پوشش اجباری میشوند؛ درحالیکه افراد در مشاغلی که هنوز تجمیع نشده اند، می توانند طرح را به صورت داوطلبانه انتخاب کنند که در نهایت در سال ۲۰۲۵، برای همه افراد خویش فرمای کم درآمد و فاقد حقوق (یعنی کسانی که درآمد ماهانه کمتر از ۱.۵ برابر حداقل دستمزد دارند) این طرح اجباری می شود.
نرخ مشارکت تعیین شده ۱۰درصد توسط «صندوق بیمه اجتماعی ملی» مدیریت می شود و برای محدوده درآمدی دسته بندی شده براساس «حداقل دستمزدِ طبقه بندی اجتماعیِ شغلی» اعمال می شود. ذینفعان درصورت تمایل برای دریافت مستمری بیشتر میتوانند محدوده درآمد بالاتری را انتخاب کنند.
میزان این مستمری به امتیازاتی که فرد در زمان بازنشستگی جمع آوری کرده وابسته است. درحالیکه سن قانونی بازنشستگی در مراکش ۶۵ سال است، این طرح به افراد اجازه بازنشستگی پیش از موعد در۶۰ سالگی یا بازنشستگی معوق تا سن ۷۵ سالگی (مزایای درنظر گرفته شده) را می دهد.
افزون بر آن، افراد میتوانند علاوهبر دریافت حقوق بازنشستگی، برای کسب مزایای مازاد، همچنان به کار کردن و پرداخت مشارکت بیمه خود ادامه دهند. درصورتیکه در هنگام بازنشستگی، مستمری محاسبه شده کمتر از حداقل آستانه باشد میتوان امتیاز مازاد خریداری کرد یا مدت زمان فعالیت و مشارکت را تمدید کرد. درصورت فوت شخص، ۵۰ درصد مستمری فرد بیمه شده به زوج بازمانده تعلق می گیرد و ۵۰ درصد باقی مانده بهصورت مساوی میان فرزندان تحت تکفل متوفی تقسیم می شود.
“نیجریه“ طرح بازنشستگی داوطلبانه کوچک را برای خویش فرمایان و کارگران شرکت های کوچک راه اندازی می کند
دولت نیجریه در مارس ۲۰۱۹، بخشی از قانون اصلاحات بازنشستگی سال ۲۰۱۴ (قانون شماره ۴) را با ایجاد یک طرح بازنشستگی داوطلبانه کوچک برای افراد خویش فرما و کارگران شرکت های کوچک (با کمتر از ۳ کارمند) اجرایی کرد.
این طرح متناسب با نیازهای منحصر به فرد کارگران به ویژه کارگران کم درآمد طراحی شده است و به صندوق های بازنشستگی مجوزدارِ تحت نظارت کمیسیون بازنشستگی ملی، امکان مشارکتهای کوچک اما منظم به میزان ۵۰ نایرا نیجریه (تقریبا ۰.۱۱ دلار) در ماه را می دهد.
پس از ایجاد حساب پس انداز بازنشستگی، ۶۰ درصد از مشارکت ها به مزایای بازنشستگی اختصاص می یابد که فرد بیمه شده می تواند پس از رسیدن به سن ۵۰ سالگی یا درصورت نیاز به خدمات پزشکی به آن مزایا دسترسی یابد. فرد بیمه شده پس از بازنشستگی می تواند میان استردادهای برنامه ریزی شده یا مستمری سالانه یکی را انتخاب کند و ذینفعان درصورت انتخاب استردادهای برنامه ریزی شده و انجام حداقل مشارکت، مستحق دریافت حداقل حقوق بازنشستگی تضمین شده هستند که مبلغ آن هنوز مشخص نیست و امکان ادامه مشارکت پس از بازنشستگی برای فرد فراهم شده است.
همچنین ۴۰ درصد باقی مانده میزان مشارکتها به یک حساب مشروط با دسترسی آسان واریز می شود که سه ماه پس از عضویت، شخص بیمه شده می تواند هفته ای یکبار از حساب مشروط خود برداشت کرده و در پایان هر سال نیز موجودی حساب مشروط را بهصورت جزئی یا کلی به حساب بازنشستگی خود انتقال دهد.
درصورتیکه کارگران در یک شرکت کوچک (دارای ۳ کارمند و یا بیشتر) شروع بهکار کنند میتوانند بهراحتی حساب پس انداز بازنشستگی خود را به طرح اصلی (طرح بازنشستگی مشارکتی) انتقال دهند.
دولت نیجریه با هدف ترویج و تسهیل پرداختهای مشارکتی بهصورت روزانه، ماهانه یا فصلی، در زمینه ترکیب فناوری ها به ویژه در حوزه برنامه های تلفن همراه نیز گام بر می دارد.
“زامبیا“ طرح بیمه اجتماعی داوطلبانه برای کارگران بخش غیررسمی را اجرا می کند
دولت زامبیا در سال ۲۰۱۹، سند قانونی شماره ۷۲ را صادر کرد که پوشش افراد خویش فرمای بخش غیررسمی را تحت یک طرح بیمه اجتماعی داوطلبانه اداره شده توسط سازمان ملی طرح بازنشستگی گسترش داد. این چارچوبها مطابق اصلاحات قبلی برای گسترش پوشش به بخش غیررسمی است و براساس سیستم جدید، کارگرانی که ثبت نام می کنند می توانند به روش انعطافپذیر بهصورت روزانه، هفتگی، ماهانه یا سالانه مشارکت کنند که مبلغ آن به میزان ۵.۴ درصد از میانگین درآمدهای سالانه فرد بیمه شده با حداقل سهم ماهانه ۵۰ کواچای زامبیا (ZMK) در سال ۲۰۲۲ تعیین شده است.
بسته مزایای ویژه ای برای کارگران بخش غیررسمی (خصوصی) براساس نیازهای شناسایی شده پنچ گروه هدف شاملکارگران خانگی، رانندگان اتوبوس و تاکسی، کارگران کارخانه های چوب بری، کشاورزان خرده پا، بازاریان و تجار درنظر گرفته شده است که این طرح؛ مزایایی را برای سالمندان، ازکارافتادگان و بازماندگان، مزایای زایمان و همچنین مزایای حمایتی در وضعیت بد آب و هوایی و تسهیل دسترسی به اعتبار، ارائه میدهد.
براساس این طرح، مستمری سالمندی با ۱۲۰ماه پرداخت حق بیمه (در مقایسه با ۱۸۰ ماه طرح بخش رسمی) قابل دسترس است و شخص بیمه شده استحقاق دریافت حداقل مستمری به میزان یک سوم مستمری بکارگرفته در طرح بخش رسمی را دارد. همچنین درصورتیکه فرد بیمه شده واجد شرایط نباشد امکان تسویه حساب مبلغ به صورت یکجا وجود دارد. درحالیکه سن قانونی بازنشستگی در زامبیا ۶۰ سال است، اما این طرح به افراد اجازه بازنشستگی پیش از موعد در سن ۵۵ سالگی یا بازنشستگی معوق تا سن ۶۵ سالگی (با مزایای درنظر گرفته شده) را می دهد. همچنین طرح جدید برخلاف طرح بخش رسمی، به میزان ۵۰ درصد درآمدهای قبلی برای سه و نیم ماه مزایای زایمان پرداخت می کند.
مشارکت کنندگان در این طرح می توانند از سهولت دسترسی به اعتبار و مزایای بیمه شاخص آب وهوایی هم بهره مند شوند که سازمان ملی بازنشستگی زامبیا آن را به یک موسسه مالی و شرکت بیمه ای برونسپاری کرده است. کشاورزان درصورت داشتن بیمه شاخص آب و هوایی و همچنین وجود آب و هوای نامطلوب مانند خشکسالی، دوره های کم بارش یا بارندگی بیش از حد؛ مستحق پرداخت میزان مشارکت ۵۰ کواچای زامبیا هستند که میزان پرداخت براساس مقایسه شرایط آب و هوا با یک شاخص از پیش تعیین شده به صورت خودکار صورت می گیرد و کشاورزان برای دریافت مزایا نیازی به اثبات ادعای خود ندارند.
سازمان ملی طرح بازنشستگی برای تسهیل پذیرش این طرح، پرداخت میزان مشارکت را از طریق یک پلتفرم آنلاین اختصاصی و امکان استفاده از پرداخت های هزینه تلفن همراه تسهیل کرده است.
همچنین با سازمانهای کارگری و کارفرمایی درگروههای شغلی هدف همکاری کرده و در فعالیتهای توسعهای مانند سمینارها و نمایشگاه های طراحی شده برای آموزش کارگران بخش غیررسمی در مورد قوانین بیمههای اجتماعی مشارکت داشته است.
در نهایت این روش در زامبیا با درنظر گرفتن قابلیت انتقال طراحی شده است و قانون ۲۰۱۹ به کارگران اجازه می دهد تا درصورت تمایل، میزان مشارکت خود را از طرح غیررسمی به رسمی انتقال دهند (با نسبت تبدیل ۲ به ۱) و همچنین امکان عضویت همزمان در دو طرح رسمی و غیررسمی نیز فراهم شده است.
نتیجه گیری
اصلاحات انجام شده در پنج کشور آفریقایی ذکرشده بسیار متفاوت است؛ اما هدف تمامی کشورها، تحت پوشش قراردادن افراد خویش فرما و غیررسمی در چارچوب قانونی است.
درکشورهای ساحل عاج، مصر و مراکش پوشش اجباری یا پوشش در آینده ای نزدیک برای کارگران خویشفرما وجود دارد درحالیکه در نیجریه و زامبیا پوشش کارگران خویش فرما به صورت داوطلبانه است.
نرخ مشارکت درکشورهای گوناگون متفاوت است؛ در نیجریه ۵۰ نایرا، در زامبیا ۵.۴ درصد درآمدها، در مراکش ۱۰درصد، در ساحل عاج ۱۲درصد و در مصر ۲۱درصد درآمدها است. در تمامی کشورها، تعیین درآمدهای بیمه شدنی یا ازطریق محدوده درآمدی تعیین شده براساس طبقهبندی اجتماعیِ شغلی و یا ازطریق انعطافپذیری در مشارکت انتخابی یا درآمد اظهارشده تسهیل می شود.
مزایا درکشورهای مختلف به روش های مختلف محاسبه می شود؛ درحالیکه درکشورهای مصر و زامبیا یک طرح مزایای معین (Defined Benefit) ارائه می شود، درکشورهای ساحل عاج و مراکش، مزایا براساس یک روش امتیازدهی محاسبه شده و درکشور نیجریه نیز از یک طرح مشارکت معین (Defined Contribution) استفاده می شود.
بسیاری از کشورها درصورت ناتوانی فرد بیمه شده قبل از رسیدن به سن بازنشستگی، مقرراتی را برای ازکارافتادگی فرد درنظر می گیرند.
بسیاری از اصلاحات با درنظر گرفتن اینکه چگونه طرح یا گروه هدف جدید در یک نظام بزرگتر قرار می گیرند، نگرشی کلی نگر دارند. به عنوان مثال، در بسیاری از کشورها «قابلیت های انتقال» موردتوجه قرار گرفته است و فرمول های محاسبه مزایا به گونه ای طراحی شده اند که طرح های بخش رسمی موجود را تضعیف نکنند.
اصلاحات قانونی ذکرشده بخشی از تلاش کشورها برای قرار دادن افراد خویش فرما در چارچوب های قانونی طرح های مشارکتی است. چنین اصلاحات قانونی لزوما منجر به نرخ های بالای پوشش موثر نمی شوند. بههمیندلیل باید توجه کرد که این اصلاحات قانونی برای تسهیل دردسترسی افراد به پلتفرم های آنلاین، برنامههای تلفن همراه و گزینه های پرداخت هزینه در تلفن همراه، توسعه جامعه و مشارکت با انجمن های کارگری و کارفرمایی همراه شده است.
دستورالعمل های ISSA درحوزه راه حل های اداری برای گسترش دامنه پوشش به این گونه از مسائل پرداخته است که هدف آنها حمایت از سازمان ها و تقویت ظرفیتهای آنها برای حفظ و گسترش پوشش بیمه های اجتماعی گروه های با پوشش دشوار است.
منبع: https://ww1.issa.int
مترجم: فریبا بهزاد