معرفی کتاب

تعاریف از هنر بعضی شخصی و بعضی در مقاطعی از تاریخ اندیشه و هنر، پیروانی داشته و دارد؛ اما از همه معروف تر نظریه هنر مبتنی بر زیبایی است که متأسفانه این نیز در تعریف هنر اسلامی به اشتباه وارد شده است. مهم ترین نظریه هنری دیگر تعریف تولستوی از هنر است که پس از نقد اصولی و متقن ،زیبایی به عنوان شالوده هنر به دست آورده است نظریه هنر به عنوان مؤثرترین وسیله و نوع بیان نیز سطحی ترین و تقریباً عام ترین نظری است که دربرخورد اول، همه ساده اندیشان هنر شناس نما از آن ارائه داده اند. از آنجا که مسلمانان از این سه تعریف بیش از همه در تعریف هنر و هنر اسلامی استفاده میکنند این کتاب نیز به نقد و بررسی این سه برداشت از هنر میپردازد(بخشی از مقدمه).

بخشی از کتاب:

گفتار چهارم
تعاریف موجود از هنر اسلامی
هنر در خدمت فلسفه ها و ایدئولوژی ها
اگر از هنرهای شخصی و قومی و ملی بگذریم – که در مقاطعی از تاریخ مؤثر بوده اند بیشترین تأثیر را بر اندیشه و روان انسان هنر ایدئولوژیک گذاشته است. برای هر کسی که در مورد هنر یک قرن اخیر مطالعه و تأمل داشته است، معلوم است که چگونه هنر غربی و هنر ،شرقی پابه پای فلسفه خویش و همگام با تحقیقات و اکتشافات علمی و سیاست های استعماری، و حتی بیش از آن بر سرنوشت بشر تأثیر داشته اند. در طول تاریخ نیز همان هنرمندان وظیفه تبلیغ هنری اندیشه های فلسفی و ایدئولوژیک را خواه و ناخواه به عهده داشته اند و بر خلاف نظر تولستوی هنر را نه در کار انتقال یک احساس (تقریباً شخصی که در کار انتقال یک اندیشه (غیر شخصی )، به قدرت و همراهی یک احساس نیرومند تأثیرگذار بر عهده داشته اند و اگرچه گاه هنرمندان، ضعف های هنری خویش بر پیکر اندیشه ها و فلسفه ها ضربه وارد آورده اند؛ اما بسیار بیش از آن در جهت گسترش و رشد فلسفه خویش سودجسته اند.
از دیدگاه ما مسلمانان از آنجا که تمام اندیشه های فلسفی غیر الهی، نا صحیح و نا حق و نا مستدل بوده اند خود به زور قوتهای هنر ، بر حق نشان داده شده اند.
تنها اندیشه راستی ملهم از وحی که بر حق بوده است توسط ضعف هنری مسلمانان و یا به دلیل التقاط بر پیکر خویش ضربه دیده است. امروزه نیز قرآن و فلسفه اسلامی استوار و روشن بدون یاری از هنر اسلامی به تسخیر جهان اندیشه و علم میرود و هنوز هنر اسلامی خویش را نیافته و حرکتش را آغاز نموده است در حالی که فلسفه غرب و شرق با یاری بیش از حد از هنر ساخته خویش حرکتی بر خلاف ما دارد هنر اسلامی اکنون با یاری از اندیشه های قرآن و با استمداد از فلسفه اسلامی بر آمده از قرآن قبل از هر چیز باید خویشتن را بیابد و بر پای ایستد و آنگاه که حرکت خویش را آغاز کرد؛ خود مایه گسترش این اندیشه والا گردد. اگرچه در فصل پیش موفق به تعریف هنر نشدیم؛ لیکن با درک نسبی موجود از هنر و احیانا زدودن سایه های ابهام بد نیست پدیده موسوم به هنر اسلامی را از جهت تاریخ سیر و حرکت و ویژگیهایش بررسی کنیم تا زمینه نقد تعریف فراهم آید و ببینیم هنر اسلامی این مانده آسمانی این خود به گونه تجلی حقیقت و این وسیله مؤثر و کارا چگونه در سیر انحرافی خویش و با وام گیری از اندیشه های منحط کارایش را در عکس منظور غایی خالقش در مقطع کنونی طی می کند؛ و چگونه است که در تعریف آن نیز به غلط محتاج به وام گیری از تعاریف دیگران شده ایم برای ما به حکم «الاسلام یعلو والا یعلى علیه»،
مشخص است که اسلام در همه مظاهرش فردای تاریخ است لیکن برای انجام نقش خویش در تسریع این حرکت ضروری است اشکال انحرافی موجود هنر و ایدال هنر مذهبی که همانا هنر اسلامی است به وضوح روشن گردد.اسلام توسط خداوند و مؤمنین به این مکتب، به وجود آمد؛ و بدون شک هنر اسلامی پس از اسلام، یعنی حدود هزار و چهارصد سال پیش به وجود آمده و اولین نمونه های آنرا خداوند خود خلق کرده است. قصه های قرآن مصادیق بارز ناب اسلامی هستند. در زمان بعثت رسول اکرم و در آغاز تولد اسلام هنر جاهلی در جزیره العرب موجود بود. شعر جاهلیت، نقاشی و مجسمه سازی از بارز ترین آنهاست. شکل و محتوای هنر جاهلی صد در صد منحط بود. هنر مجسمه سازی یکسره در جهت پرستش غیر خدا و ساختن بتها به کار میرفت. نقاشی نیز پابه پای آن راه می پیمود. شعرا از شعر جز تفاخر قومی و جز ایجاد اختلاف و جز توصیف و مدح بتها درکی نداشتند؛ و این هر سه چنان در جهت باطل دگرگون شده بودند که اسلام چاره ای جز برخورد منفی با آنهـا نداشت. مجسمه سازی که لاجرم به بت پرستی می انجامید، حرام و صورت گری و نقاشی که به آن تنه می زد، مکروه و شعرای جاهلی مورد نکوهش قرار گرفتند، غنا در موسیقی که جز گرمی مجالس لهو و لعب به کاری نمی آمد، حرام شمرده میشد؛ اما این به آن معنا نبود که اسلام طرحی از حق ارائه نمی داد و یا مسلمین درکی از هنر نداشتند و جنبه های مثبت آن را در نمی.یافتند. قرآن خود هنری ترین قصه ها را به ارمغان آورده بود. پیامبر در این حالی که قرآن شعرا را به پیروی از گمراهان متهم کرده بود شعر مثبت را ارج می نهاد؛ و چنین شاعرانی را در جهت به کار بردن هنر خویش در جهت مکتب اسلام تشویق مینمود و امام علی خود ادیبانه ترین سخنان را بیان میداشت. تا این لحظه هنر موجود، یا هنر جاهلی بود و نتیجتاً مطرود و یا هنر ناب اسلامی بود که قرآن و سنت و ائمه آن را ترویج میکردند هر چند در حدی محدود این مرحله یک فراز خاص از تاریخ اسلام است در این مقطع موضعگیری مثبت و منفی اسلام را نسبت به هنر مکتبی اسلامی و هنر غیر خدائی میبینیم. در مرحله بعد فتوحات شروع میشود. وسعت سرزمینهای اسلامی از مکه و مدینه، فراتر می رود.