معرفی کتاب

انیس الوحده اثری است اخلاقی به معنای عام آن معنایی که در ادب عربی قدیم، وسیع تر از معنایی است که ما امروزه از آن اراده میکنیم. با این حال، اخلاق به معنای کهن آن، شامل اخلاق نوین هم هست. در ادبیات قدیم، اخلاق یا متوناخلاقی ، به معنای متون و نصوص منظوم و منثوری بود که ناظر بر مناسبات اجتماعی و فردی و حتی مسائل معرفتی در حوزه زندگی است. به عبارت دیگر، نوعی از معارف که شامل تعاریف پذیرفته شده از مسائل اجتماعی، زنان، جنگ  ،روابط سلطان و رعیت ،عدالت و حتی مزاح و شوخی و مسائلی از این قبیل بود. این حوزه طبعاً وسیعتر از چیزی بود که ما اکنون به آن اخلاق یا به طور خاص اخلاق اسلامی می گوییم  ، عناصری که در بیان این معارف به کار میرفت، شامل آیات قرآنی، احادیث نبوی، فرمایشات امیرالمؤمنین (ع) و در متون سنی، کلماتی از خلفا و صحابه، تابعین، اشعار شاعران برجسته عرب و کلمات کسانی از بزرگان عرب و عجم (از فرس قدیم) بود که حاوی ارزشها و دیدگاه های اخلاقی آنان میشد درواقع، عقل در قالب نقل بود. این ادبیات، ریشه در ادب فارسی و عربی داشت و در قرن دوم، دو ریشه یاد شده، یعنی ادب عربی و فارسی، آنچه سرمایه داشتند با یکدیگر در آمیختند. این در آمیختگی در کوفه و بغداد و بـصـره انجام گرفت و در این سوی تا شهر ری آمد. حاصل آن آثار ارزشمندی بود مانند البیان و التبیین جاحظ، محاضرات راغب، بهجه المجالس ابن عبدالبر، البصائر و الذخائر ابوحیان، تذکره الحمدونیه و نثر الدر آبی که طی چند قرن متوالی پدید آمدند بعدها که ادب فارسی و از قرن ششم و هفتم به بعد از یکدیگر جدا شد و از طرف دیگر فارسی اصالت بیشتری در حوزه فارسی زبان پیدا کرد تولید متون اخلاقی بسان آنچه در گلستان و بوستان سعدی آمده ، به آرامی آغاز شد. این زمان تصوّف فراگیر شده بود و آن متون ادب کهن با معارف صوفیانه در آمیخته و در بسیاری از موارد رنگ اصلی آن از دست رفته بود. تولید آثار صوفیانه در قرنهای هشتم و نهم در امتداد آن آثار ادبی نبود بلکه مسیر دیگری را دنبال می کرد. بعدها در دوره صفوی نیز بندرت آن مسیر دنبال شد، گرچه آثاری مانند نوادر قزوینی در ترجمه محاضرات راغب عرضه شد.

انیس الوحده پدیدۀ آخر قرن هشتم، یک اثر استثنائی است؛ اثری اسـت کـه سـنت ادبی قرون پیشین را دنبال کرده و علاوه بر آن میراثی از زبان فارسی هم از همان دست بر آن افزوده است. در این کتاب فارسی و عربی با هم در آمیخته و عبارات فراوانی بویژه از فرمایشات امیر المؤمنین  (ع) که از دیر زمان در متون ادبی نفوذ داشت همراه با اشعار فارسی و عربی و کلمات حکیمانه باز به هر دو زبان در آن ارائه شده است . تقسیم بندی ابواب نیز همزمان، متأثر از آثار ادبی قدیم و متون عرفانی است. یکی از مفصلترین ابواب در این قبیل کتابها، مباحث مربوط به زن و عشق است که از قدیم الایام در آثار ادب عربی وجود داشت. طبق معمول جملاتی درباره ارزش و اعتبار زن ،تنقید از او ، حیله های زنانه، برخی از اشعار عاشقانه، گفتارهایی از زنان و مانند اینها در این قبیل ابواب آمده بود . این بخش بویژه در ایــن کتاب، یک بخش استثنایی و بسیار پر مطلب است که میتواند دستمایه ای برای تحقیق درباره دیدگاه های رایج درباره زن در جامعه اسلامی باشد. صد البته که بخشهای دیگر آن نیز حاوی نکات بدیع و شایسته تحقیق و تأمل است. امتیاز این اثر تصحیح عالمانه آن بویژه استخراج منابع مطالب نقل شده از مصادر کهن است، به طوری که کمتر نقلی است که از چشم مصحح ارجمند بدور مانده و منبع  آن شناسانده نشده باشد از این بابت باید به ایشان دست مریزاد گفت که این اثر را در صورتی نیکو برای جامعه علمی و فرهنگی به ارمغان آورده اند. برای ایشان که یادگار استاد شهید مرحوم مرتضی مطهری هستند، آرزوی توفیقات بیشتری را در عرصه تألیف و تصحیح داریم.

رسول جعفریان

ریاست کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی