زنانه شدن سالمندی در ایران/ نیاز بانوان به خدمات اجتماعی و اقتصادی بیشتر است
جامعه ایران درحالی به استقبال روز زن می‌رود که کارشناسان اجتماعی از زنانه شدن سالمندی در کشور سخن می‌گویند.
به گزارش اداره‌کل روابط عمومی و امور بین‌الملل صندوق بازنشستگی کشوری، از جمله تحقیقاتی که در سال‌های اخیر انجام شده، یکی هم پژوهش مشترک احمد دراهکی (پژوهشگر دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی) و رضا نوبخت (پژوهشگر دانشگاه پیام نور تهران) که بر روی مشخصات جمعیتی و اجتماعی زنان سالمند در ایران با استفاده از آمارهای رسمی بررسی شده است.
این بررسی‌ها نشان از آن دارد که سالمندی در حال زنانه شدن و تعداد زنان سالمند خودسرپرست در حال افزایش است. به همین دلیل، نیاز به سیاستگذاری‌های اجتماعی و فرهنگی و توجه به منابع در اختیار سالمندان بیشتر احساس می‌شود.
بررسی‌های جهانی هم نشان می‌دهد که امید به زندگی زنان به طور متوسط چهارسال و نیم بیشتر از مردان است و تعداد زنانی که در گروه سنی سالمند قرار دارند، به نسبت قابل توجهی بیشتر از مردان سالمند است. این الگوی سالمندی نشان می‌دهد که احتمال بیوه یا مجرد بودن زنان سالمند نسبت به مردان بیشتر است.
در مطالعه انجام‌شده درباره سالمندی زنان در ایران، داده‌های سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه بازه سنی ۶۰ ساله و بالاتر به‌عنوان سالمند انتخاب شد و زنان سالمند بر اساس وضعیت زناشویی، وضع سواد، وضع فعالیت، نوع خانوار، وضعیت سکونت و سایز متغیرها مورد بررسی قرار گرفتند.
یافته‌های حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵ نشان می‌دهد که تعداد کل زنان سالمند در کشور؛ سه میلیون و ۷۵۵ هزار و ۶۸۶ نفر است که این مقدار ۹.۵ درصد از کل جمعیت زنان کشور را شامل می‌شود. بر اساس آمار زنان سالمند ۹.۲ درصد از جمعیت زنان شهری را تشکیل می‌دهند و سهم زنان سالمند روستایی ازکل جمعیت زنان روستایی ۱۰.۴ درصد است.
طبق بررسی‌های انجام شده، تنها ۰.۲۸ درصد از زنان سالمند در خانوارهای گروهی و موسسه‌ای مانند خانه سالمندان و آسایشگاه و ۹۹.۷۲ درصد از آنها در خانوارهای معمولی زندگی می‌کنند. این آمارها حاکی از آن است که هنوز سرای سالمندان در جامعه ایرانی چندان رواج نیافته است.
سطح سواد به عنوان یکی از مهم‌ترین متغیرهای اقتصادی و اجتماعی است و از اهمیت زیادی برخوردار است و به صورت مستقیم بر درآمد و به طور غیرمستقیم بر سلامت بهداشتی و روانی سالمندان تاثیرگذار است. بر اساس داده‌های به‌دست آمده در این مطالعه، ۴۴ درصد از کل جمعیت زنان سالمند باسواد هستند. از نظر سواد بین نقاط شهری و روستایی تفاوت قابل توجهی وجود دارد به این صورت که ۴۳.۴ درصد از زنان شهری، باسواد هستند، در صورتی که تنها ۹.۹ درصد از زنان سالمند روستایی سواد خواندن و نوشتن دارند. بیشترین سطح تحصیلات در بین زنان سالمند باسواد، مربوط به سطح تحصیلات ابتدایی (۵۳.۸ درصد) است. دیگر مدارج تحصیلی در زنان باسواد به صورت مدرک دیپلم (۱۹.۲ درصد)، تحصیلات متوسطه یا سه ساله دوم (۱۱.۸ درصد)، تحصیلات عالی (۹.۷ درصد) و تحصیلات متوسطه یا سه ساله دوم (۴.۶ درصد) است.
در مورد وضع فعالیت زنان سالمند که یکی از مولفه‌های با اهمیت در بررسی و شناخت وضعیت این قشر است، مشخص شد که از میان کل جمعیت زنان سالمند، تقریبا شش درصد به‌عنوان جمعیت فعال، محسوب می‌شوند و نرخ بیکاری آنها ۱.۸ درصد است. با توجه به این آمار؛ اگرچه نرخ بیکاری در این جمعیت بسیار پایین است، ولی نرخ مشارکت اقتصادی برای زنان سالمند کل کشور، حاکی از مشارکت بسیار پایین این قشر در فعالیت‌های اقتصادی است و بیشتر زنان سالمند جزو جمعیت غیرفعال و اکثرا خانه‌دار هستند.
بررسی‌ها در مورد وضعیت زناشویی زنان سالمند کشور نشان می‌دهد که ۹۸.۸ درصد از آنها حداقل یک‌بار ازدواج کرده‌اند و در بین زنان ازدواج‌کرده، حدود ۵۴.۱ درصد دارای همسر، ۴۳.۳ درصد بدون همسر بر اثر فوت و ۱.۴ درصد مطلقه هستند.
با توجه به اینکه حضور فیزیکی نزدیکان فرد سالمند می‌تواند حمایت‌های موردنیاز آنها را به همراه داشته باشد، تعداد افرادی که در خانوار به همراه زنان سالمند زندگی می‌کنند مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس آمار، ۲۴.۱ درصد از زنان سالمند در خانواده‌های یک‌نفره زندگی می‌کنند. ۳۵.۶ درصد در خانوارهای دو نفره، ۱۹ درصد در خانوارهای سه نفره، ۱۰.۷ درصد در خانوارهای چهار نفره، و ۱۰.۶ درصد در خانوارهای پنج نفره و بیشتر زندگی می‌کنند.
بررسی‌ها در مورد زنان سرپرست خانوار نشان می‌دهد که این میزان برای زنان سالمند کل کشور ۳۹.۷ درصد است. بر اساس بررسی‌ها در گروه سنی ۷۵ ساله و بیشتر، ۷۶.۴ درصد زنان سالمند سرپرست خانوار این گروه سنی، در خانوارهای تک‌نفره زندگی می‌کنند. بررسی‌ها حاکی از این است که تنهایی سالمندان در حال حاضر یکی از پدیده هایی است که در حال افزایش است و این می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. زنانه‌شدن سالمندی و همچنین کاهش تعداد فرزندان، می‌تواند باعث ایجاد این مسئله شده باشد.
پژوهشگران این مطالعه بر اساس نتایج به‌دست آمده تاکید کرده‌اند که از یک سو فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی در دراستای تکریم سالمندان و ارزش‌های خانواده‌محور و جمع‌گرایانه که همواره در جامعه ایرانی مورد توجه و الگوی اصلی بوده است، باید بیش از هر زمانی مورد توجه قرار گیرد و از سوی دیگر، منابع در اختیار مانند اشتغال زنان و توانمند کردن اقتصادی آنها، بیمه‌های حمایتی از زنان سالمند، گسترش زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، میزان هزینه‌کرد دولت در بخش سالمندی، خدمات حمایتی – مراقبتی باید در راستای عمل قرار گیرد.
الگوی سالمندی کشور به سمت «زنان تنها» در حرکت است
رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز می‌گوید: الگوی جمعیت سالمند کشور به سمت جمعیت زنانه‌ای در حرکت است که درصدی از آنها نیز تنها زندگی می‌کنند.
آنطور که محسن شتی توضیح داده، جمعیت سالمند کشور به سمت الگوی زنانه حرکت می‌کند و حتی برخی استان‌ها اکنون دارای جمعیت سالخورده زنانه شده‌اند که درصدی از آنها به علت فوت همسر و درصد کمتری از آنها نیز به خاطر طلاق تنها زندگی می‌کنند.
وی خاطرنشان کرد: ۱۷ درصد جمعیت سالمند کشور تنها هستند که این رقم در مردان کمتر و در زنان بیشتر است. از سوی دیگر سالمندان همسردار نسبت به سالمندان تنها از پوشش بیمه‌ای پایه و تکمیلی بهتری برخوردار هستند.
رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت گفت: جمعیت سالمندی کشور به سمت افراد تنهاتر می‌رود که این افراد به واسطه تنهایی، کمتر حمایت می‌شوند و چون زن هستند، درصدی از آنها منبع درآمدی ندارند؛ بنابراین، لازم است که سیستم بهداشتی و رفاهی کشور به این قشر توجه داشته باشد.
آسیب‌پذیری سالمندان زن
شهلا مرادیان، پژوهشگر مسائل اجتماعی و استاد دانشگاه، نیز معتقد است: زنان سالمند، آسیب‌پذیرترین گروه سالمندان هستند و به نسبت مردان سالمند، نیاز به توجه بیشتری دارند.
وی در مصاحبه‌ای با روزنامه همدلی گفت: مشکلات زنان سالمند در یک یا دو مقوله خلاصه نمی‌شود و موضوعی گسترده و فراگیر است که نیاز به بررسی و راهکار کارشناسان این حوزه دارد.
این پژوهشگر می‌گوید: با توجه به رشد روزافزون سالمندان زن در کشور، توجه به کیفیت زندگی آنها یکی از فاکتورهای اساسی در سلامت اجتماعی است. وقتی به آمار زنان سالمند تنها نگاه می‌کنیم تعداد آنها سه تا چهار برابر مردان سالمند تنها است و این پدیده می‌تواند چالشی جدی برای این جمعیت و همچنین جامعه به وجود آورد. آمارها می‌گویند در حال حاضر یک پنجم معادل ۲۰ درصد زنان سالمند یعنی ۷۰۰ هزار نفر زن سالمند، تنها هستند اما این آمار در مردان یک چهارم زنان است.
مرادیان یکی از راه‌های مرتفع کردن تنهایی زنان سالمند را ترویج ازدواج در سالمندان عنوان کرد و گفت: هر چند ازدواج مجدد در میان سالمندان نسبت به گذشته بیشتر شده است؛ اما متاسفانه اغلب زنان سالمند به دلیل محدودیت‌های عرفی و سنتی از ازدواج مجدد استقبال نمی‌کنند و آن را تابو می‌دانند، به همین دلیل تعداد زنان سالمند بدون همسر و تنها بسیار بیشتر از مردان سالمند تنهاست.این در حالی است که نرخ ازدواج مجدد در میان مردان سالمند بیش از زنان است.
این پژوهشگر اجتماعی به وضعیت سلامت زنان اشاره کرد و افزود: گرفتاری پزشکی زنان در آینده بیشتر است. چرا که فقدان نظام مراقبتی و حمایتی از سالمندان، فقدان بیمه‌های مراقبتی باعث می‌شود بسیاری از زنان سالمند اغلب دهه های طولانی با بیماری و درد طی کنند.
وی با اشاره به مشکلات اقتصادی تصریح کرد: مشکلات اقتصادی و معیشتی موضوع دیگری است که زنان سالمند بیشتر از سایر اقشار جامعه از آن متاثر می‌شوند. مشکلات اقتصادی برای نگهداری از سالمندان در کنار خانواده، به علاوه فضای محدود منازل امروزی و هزینه درمان افراد سالمند، در موارد زیادی فرزندان را ناچار می‌کند سالمندان را روانه خانه‌ای به نام «خانه سالمندان» کنند که هیچ کدام از آنها، آنجا را خانه خود نمی‌دانند و بسیاری از آنان تا آخرین روزهای عمر منتظر برگشت به منزل خود هستند.
