فصل اول
نگرشی بر فرهنگ و تمدن اسلامی
در میان همه مقدسات بشر “دانش “یگانه چیزی است که همه افراد از هر نژادی و تابع هر طریقه و مسلکی آن را مقدس می شمارند و به رفعت و عظمت و تقدس آن اعتراف دارند و حتی نادان ترین نادانها نیز دانش را از آن جهت که دانش است کوچک نمیشمارند و شایسته تحقیر نمیدانند. دانش به هر اندازه که یقینی تر و شکننده تر شک و ریب و جهالت باشد و به هر اندازه که کلی تر و عمومیتر و پرده بزرگتری را بالا بزند اهمیت و مطلوبیت بیشتری دارد.
بشر به حکم خواهش فطری خویش هر وقت و در هر جا که مجال و فرصتی برای تفکر پیدا کرده است از اظهار نظر درباره نظام کلی عالم خودداری نکرده است و تا آنجا که تاریخ میتواند نشان بدهد در بسیاری از نقاط جهان ، مصر و ایران و هند و چین و یونان متفکرین بزرگ ظهور کرده اند و از دوره هایی که فاصله تاریخی زیادی با ما ندارد و دست تطاول ایام نتوانسته است تمام آثار آن دوره ها را محو کند کم و بیش آثار علمی و فلسفی باقیمانده است.
آن نهضت فکری که در کرانه های آسیای صغیر و یونان پدید آمد، اسکندریه تعقیب شد و هنگامی که حوزه اسکندریه و آتن رو به نابودی و اضمحلال کلی میرفت و ژوستی نین امپراطور روم شرقی در سال ۵۲۹ میلادی دستور تعطیل دانشگاهها و بستن درهای مدارس آتن و اسکندریه را داد و دانشمندان از بیم متواری شدند و حوزه های تدریس و تعلیم به هم خورد، در یک قطعه دیگر جهان نهضت دیگری با طلوع نور اسلام آغاز شد و مقدمات مدنیت جدید و عمیق دیگری فراهم آمد.
در اثر تشویق و تجلیلی که از طرف پیشوای عظیم الشان اسلام و اولیای بزرگواران دین از مقام دانش و دانشجویی شد شعله طلب علم بار دیگر دردلها روشن گشت تا آنکه تمدن وسیع و عظیم اسلامی به وجود آمد. رشد تمدن اسلامی از پیشامدهای بزرگ تاریخ بشری بوده است و همواره تحسین و اعجاب عظیمی را برانگیخته است آنچه برای پیشرفت و عظمت ملتها به منزله علت اساسی و پایه اصلی به شمار میرود، وجود یک هدف عالی و مشترک در میان تمام افراد آن ملت است.
پیغمبر اسلام توانست یک هدف مقدس واحدی برای تمام ملتهای عرب ایجاد کند همان ملتهایی که هیچ گونه هدف و ایده ای در آنها وجود نداشت و همین بنای عالی بود که عظمت و شخصیت ایشان را به خوبی آشکار کرد در واقع اسلام در میان ملتهایی که به آن ایمان آوردند یک وحدتی ایجاد نمود و به این جهت موجب گسترش سریع ممالک اسلامی شد و کاروان تمدن به دست مسلمانان افتاد و با تلاش و کوشش آنها قافله بشریت در زمینه های مختلف به سوی تمدنی برتر و کاملتر سوق داده شد.
تمدن اسلامی که لااقل از پایان فتوح مسلمین تا ظهور مغول، قلمرو اسلام را از لحاظ نظم و انضباط اخلاقی، برتری سطح زندگی، سعه صدر و اجتناب از تعصب، توسعه و ترقی علم و ادب طی قرنهای دراز پیشاهنگ تمام دنیای متمدن و مربی فرهنگ عالم انسانیت قرار داد. بیشک یک دوره درخشان از تمدن انسانی است و آنچه فرهنگ و تمدن جهان امروز بدان مدیون است اگر از دینی که به یونان دارد بیشتر ،نباشد، کمتر نیست….